II Kongres Archiwów Społecznych (2017)

9 września 2017 roku miał miejsce II Kongres Archiwów Społecznych, zorganizowany przez Ośrodek KARTA w Domu Spotkań z Historią w Warszawie.

Uczestniczyli w nim archiwiści społeczni, przedstawiciele Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, archiwów państwowych, bibliotek publicznych, muzeów, instytucji kultury i instytucji naukowych. Na Kongresie podsumowano ostatnie dwa lata intensywnego rozwoju archiwistyki społecznej oraz zaprezentowano wyzwania stojące przed całym środowiskiem zajmującym się oddolnym dokumentowaniem historii. Kongres prowadził Dominik Czapigo z Ośrodka KARTA.

Archiwistyka państwowa a archiwistyka społeczna

“II Kongres to jeszcze nie tradycja, ale potwierdzenie, że ta dziedzina życia publicznego w Polsce się stabilizuje i w zasadzie już można powiedzieć, że weszła na trwałe do naszego życia, a także do struktur państwowych, co w pewnym sensie jest niezbędne, żeby ta dziedzina mogła istnieć i była coraz trwalsza” – tymi słowami otworzył Kongres prezes Fundacji Ośrodka KARTA – Zbigniew Gluza.  W wystąpieniu wstępnym zwrócił uwagę na oddolne dokumentowanie doświadczeń przez organizacje pozarządowe od czasu zaborów, poprzez okres II Rzeczpospolitej, aż po lata II wojny światowej, gdy ustabilizowanie dziedziny archiwistyki społecznej i podejmowanie systemowych działań nie było możliwe ze względu na brak struktur państwowych. Podkreślił również brak odruchu zapisywania pamięci w Polsce, jako punkt odniesienia podając Archiwum Getta Warszawskiego gromadzone przez członków Oneg Szabat. Wejście archiwistyki społecznej w struktury państwowe stało się możliwe dopiero w III RP, co wzmocniło ruch archiwów społecznych.

Jako drugi głos zabrał dr Henryk Niestrój – zastępca Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych, który opowiedział o relacjach pomiędzy archiwistyką państwową a archiwami społecznymi – o zależnościach między nimi, wzajemnym uzupełnianiu się państwowego i niepaństwowego zasobu archiwalnego i potrzebie ścisłej współpracy. Poinformował również o możliwości korzystania z Zintegrowanego Systemu Archiwizacji (ZoSiA) służącego do opracowywania zbiorów archiwalnych. “Współpraca jest konieczna. Ponieważ działamy na wspólnym terenie, archiwa państwowe mogłyby nauczyć się wiele od archiwów społecznych, szczególnie jeśli chodzi o inicjatywy pozyskiwania materiałów do swojego zasobu. Niemniej ta współpraca powinna być ściślejsza, a jej celem – zachowanie dziedzictwa narodowego w sposób nierozproszony. Dla mnie ideałem byłoby stworzenie takich możliwości opisu materiałów archiwalnych – zarówno państwowego, jak i niepaństwowego zasobu – aby możliwe było stworzenie jednej wspólnej bramy dostępowej do tych zasobów, bramy, która umożliwiłaby dostęp online” – podkreślił na koniec wystąpienia dr Henryk Niestrój.

Pamięć trzeciego sektora

Dr Artur Jóźwik – dyrektor Ośrodka KARTA – poprowadził panel poświęcony pamięci trzeciego sektora. W panelu uczestniczyli specjaliści w zakresie sektora pozarządowego: prof. dr hab. Ewa Leś (Uniwersytet Warszawski), Dorota Zawacka-Wakarecy (prezes Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej), Zbigniew Gluza (prezes Ośrodka KARTA) oraz Piotr Frączak (Prezes Ogólnopolskiej Federacji Organizacji Pozarządowych). Dyskutowano między innymi na temat, na ile działalność organizacji pozarządowych może być źródłem wiedzy o historii Polski i jak organizacje dbają o pamięć. Prof. Ewa Leś zaznaczyła, że organizacje obywatelskie są z jednej strony źródłem “wiedzy o państwie, o społeczeństwie, o jego historii gospodarczej, społecznej, politycznej, kulturowej” i odgrywają dużą rolę w “rozwoju cywilizacyjnym, społecznym, gospodarczym”, z drugiej zaś strony są źródłem doświadczeń podmiotów obywatelskich na szczeblu lokalnym.

Dorota Zawacka-Wakarecy opowiedziała o genezie powstania Fundacji gen. Elżbiety Zawackiej. Archiwum i Muzeum Pomorskiego AK oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu, w której znajdują się z bogate zbiory archiwalne dokumentujące działalność AK i organizacji podziemnych na terenie Pomorza, a także zbiory pokazujące historię kobiet w walce o niepodległość – gromadzone już od lat 60. przez inicjatorkę archiwum – gen. Elżbietę Zawacką. Piotr Frączak powiedział, w jaki sposób organizacje pozarządowe dbały o swoją historię – jako przykład podając powstałe w 1800 roku Towarzystwo Przyjaciół Nauk, i jak współcześnie bieżąca działalność organizacji uniemożliwia im zapisywanie doświadczeń i dbanie o własną historię.

Zbigniew Gluza opowiedział o ostatnim doświadczeniu Ośrodka KARTA – dokumentacji Zakładu Narodowego Ossolińskich w związku z jubileuszem 200-lecia Ossolineum w czerwcu 2017. “To była prywatna fundacja, na szczęście poparta przez cesarza Austrii, która przyjęła słowo “narodowy” na samym wejściu, monarchia zaakceptowała to hasło. I polski narodowy zakład działał pod zaborami, ratując w gruncie rzeczy całą spuściznę I Rzeczpospolitej. Jak się patrzy na to z perspektywy 200 lat, ma się poczucie, że ta wizja ówczesna była absolutnie fundamentalna dla naszej tożsamości, ponieważ to, co przechowało Ossolineum, jest punktem odniesienia dla nas jako narodu” – mówił prezes Ośrodka KARTA.

Zbigniew Gluza powiedział również o potrzebie prowadzenia przez organizacje zarówno archiwum zakładowego poprzez dokumentowanie jej istnienia, jak i o potrzebie prowadzenia archiwum historycznego, podając jako negatywny przykład Światowy Związek Żołnierzy AK, który nie ma możliwości prowadzenia archiwum, ponieważ skupia się na pomocy byłym członkom AK. Prelegenci zastanawiali się, co mogą zrobić organizacje pozarządowe, by ocalić pamięć trzeciego sektora. Jak zauważyli, do podjęcia działań dokumentacyjnych może przyczynić się determinacja jednostki – jak w przypadku gen. Elżbiety Zawackiej czy organizacji pozarządowych. Prof. Ewa Łoś zaproponowała – być może jako ideę fix – wspólny projekt archiwów państwowych, Ośrodka KARTA i innych podmiotów, mający na celu stworzenie programu, “który pozwoliłby na archiwizację dokumentów najbardziej ważnych kluczowych organizacji społeczeństwa obywatelskiego przynajmniej tego stulecia 1918-2017”. Piotr Frączak zwrócił uwagę na zmianę świadomości członków organizacji na temat ważności działań, które prowadzą. “Jeżeli my nie będziemy mieć własnej dokumentacji – musimy mieć świadomość – to historia będzie miała dwa źródła. Prasa i to, co jest w dokumentach administracji publicznej”.

Jak upamiętnić historię własnej organizacji

Kolejnym punktem programu było wystąpienie Agnieszki Świąteckiej (Ośrodek KARTA), które stanowiło próbę odpowiedzi na pytanie, co i w jaki sposób powinny upamiętniać organizacje pozarządowe. W wystąpieniu prelegentka omówiła definicję materiałów archiwalnych ujętą w Ustawie o Narodowym Zasobie Archiwalnym i Archiwach, według której materiały archiwalne są m.in. źródłem informacji o wartości historycznej. “Aby zacząć zastanawiać się, jakie materiały, jakie treści są warte tego, żeby zachować je na dłużej, należałoby zadać sobie na początek trzy podstawowe pytania: Czy działania organizacji mają znaczenie i powodują zmiany w życiu społecznym, politycznym, kulturalnym? Czy działania organizacji są unikatowe w skali kraju? Czy organizacja działa dłużej niż 15 lat” – zaznaczyła na wstępie swojego wystąpienia Agnieszka Świątecka. Poza tym pokazała różnice między materiałami wchodzącymi w skład archiwum historycznego, a tymi, które znajdują się w archiwum zakładowym organizacji pozarządowych. Mówiła również o sposobach pozyskiwania materiałów o charakterze historycznym, a także o obowiązkach organizacji pozarządowych posiadających archiwalia, będące częścią niepaństwowego zasobu narodowego.

Prezentacja wyników badań dotyczących sytuacji archiwów społecznych

W następnym punkcie programu Katarzyna Ziętal omówiła sytuację archiwów społecznych na podstawie badań prowadzonych przez Fundację Ośrodka KARTA w latach 2014-2017. Opowiedziała o przykładowych obszarach zainteresowań archiwów społecznych, podała dane dotyczące lokalizacji AS-ów, okresu ich powstawania, tematyki zbiorów archiwalnych przechowywanych w archiwach społecznych czy typu gromadzonych materiałów. Prelegentka zwróciła uwagę również na zjawisko nowo powstających archiwów, które działają projektowo, a w ich działania wpisana jest interakcja ze społecznością.

W swoim wystąpieniu Katarzyna Ziętal zasygnalizowała tematy, które szerzej zostaną opracowane w raporcie przygotowywanym przez pracowników Ośrodka KARTA we współpracy ze środowiskiem akademickim. Wśród nich wymienić należy: obecność archiwistyki społecznej w nauce i dydaktyce uniwersyteckiej, czynniki wpływające na efektywność archiwów społecznych, politykę państwa wobec AS-ów na przestrzeni ostatnich 10 lat czy kwestię zagrożonych zbiorów społecznych.  “Przechodząc do podsumowania badań, przede wszystkim chciałabym zaznaczyć, że pokazują one zasadniczą odmienność archiwistyki społecznej od archiwistyki państwowej, która wynika z odmienności samych organizacji, które prowadzą archiwa, a więc są to przede wszystkim lokalne organizacje działające na niedużą skalę, inne są zbiory, inne są sposoby ich opisywania czy też możliwości zabezpieczania. Jednak widać ogromny potencjał tego ruchu archiwów społecznych, widać to także w analizie porównawczej – porównaliśmy, jak to się dzieje w innych krajach, które wydawały nam się pionierskie – w Kanadzie, we Włoszech, w Chorwacji, w Niemczech, w Wielkiej Brytanii i w porównaniu do Polski sytuacja jest taka, że tak naprawdę Polska staje się takim pionierem w zakresie wspierania wytwórców niepaństwowego zasobu archiwalnego” – podkreśliła Katarzyna Ziętal w zakończeniu swojego wystąpienia.

Perspektywy archiwów społecznych z punktu widzenia samych archiwów

Dyskusja z udziałem przedstawicieli archiwów społecznych, dotycząca perspektyw rozwoju AS-ów, była kolejnym punktem programu. W panelu, który poprowadziła Joanna Łuba (Ośrodek KARTA), wzięli udział: Joanna Potęga (Muzyka Odnaleziona), Marta Przybyło-Ibadullajev (Fundacja Archeologia Fotografii) oraz Mateusz Klempert (Fundacja Kossakowskiego). Uczestnicy panelu dyskusyjnego opowiadali o genezie powstania i działania ich organizacji. Joanna Potęga mówiła o zbiorach Andrzeja i Małgorzaty Bieńkowskich, gromadzonych od ponad 20 lat, dotyczących m.in. muzykantów wiejskich. U podstaw założenia Fundacji Archeologia Fotografii była potrzeba opracowania i udostępnienia zbiorów fotografek, które znajdowały się w rękach prywatnych, zaś fundamentalna w założeniu Fundacji Kossakowskiego okazała się spuścizna po wybitnym chirurgu dziecięcym – prof. Janie Kossakowskim, a do stworzenia Cyfrowego Archiwum Wojtkuszki przyczyniło się archiwum rodziny Kossakowskich, rozproszone w Wojtkuszkach na Litwie.

Prelegenci opowiadali również o początkowych etapach zakładania archiwum i pracy z materiałami archiwalnymi. “Nasza droga do archiwizacji przede wszystkim jest to droga bibliotekarska, opracowujemy pojedyncze egzemplarze, przeważnie są to fotografie i też nasz system został tak stworzony. Przy Archiwum Muzyki Wiejskiej stworzyliśmy system, który jest bardzo podobny do systemu bibliotecznego, czyli ewidencji poszczególnych egzemplarzy. Ale wiemy, że jesteśmy archiwum i powinniśmy też uporządkować to jako archiwum i z tym mamy duży problem. Pojedyncze egzemplarze mamy uporządkowane, ale całego archiwum jeszcze nie mamy uporządkowanego” – mówiła Joanna Potęga. O pracy nad dwoma archiwami – Zbigniewa Dłubaka i Zofii Chomętowskiej, o sposobach opisu i prezentacji bogatych zbiorów Fundacji – ponad 40 tysięcy obiektów udostępnionych w bazie online – opowiedziała Marta Przybyło-Ibadullajev. Porządkowanie zbioru Archiwum Kossakowskich rozpoczęto z kolei od systemu OSA, zaprezentowanego na I Kongresie (wersja desktopowa), który – jak powiedział Mateusz Klempert “bardzo ułatwił zapisywanie i opisywanie poszczególnych dokumentów, opatrywanie ich sygnaturami”. Zasygnalizował problem scalenia dziedzictwa Kossakowskich rozproszonego nie tylko w Polsce, ale i Rosji, Litwie, Kanadzie.

Prelegenci zwrócili uwagę, że w perspektywie krótkofalowej ważne jest między innymi – uporządkowanie zbiorów, stworzenie archiwum i udostępnienie wszystkich archiwaliów w jednym miejscu, a także bezpieczeństwo wytwarzanych materiałów w postaci cyfrowej (Muzyka Odnaleziona); stworzenie narzędzia umożliwiającego wyszukiwanie wszystkich fotografii, dalszy rozwój i profesjonalizacja działalności w większej przestrzeni, zdobywanie nowych odbiorców, m.in. zagranicznych (Fundacja Archeologia Fotografii), opracowywanie zbioru fotografii Stanisława Kazimierza Kossakowskiego oraz zbiorów rodzin ziemiańskich, promocja zbiorów poprzez platformę cyfrową.

Na zakończenie uczestnicy panelu mówili o trudnościach, z jakimi mierzą się w działalności archiwalnej, a także potrzebach, jakie zauważają, jak np. potrzeba integracji danych dotyczących materiałów archiwalnych zgromadzonych przez różne organizacje pozarządowe w różnych miejscach (Muzyka Odnaleziona), potrzeba wypracowania innych źródeł finansowania niż dotacje ministerialne (Fundacja Archeologia Fotografii) czy uproszczenie systemu grantowego (Fundacja Kossakowskiego). Czy warto tworzyć i prowadzić archiwum społeczne? Jak zauważyła na zakończenie dyskusji Joanna Potęga: “Każdy z nas ma obowiązek podtrzymywania pamięci, kultywowania pamięci, bo pamięć tworzy naszą tożsamość”.

Otwarty System Archiwizacji

Kolejnym punktem programu była prezentacja Ewy Kołodziejskiej (Ośrodek KARTA) dotycząca budowy ogólnopolskiej platformy do prezentacji zbiorów archiwów społecznych. Fundacja Ośrodka KARTA jest w trakcie prac nad webową wersją Otwartego Systemu Archiwizacji. Prelegentka opowiedziała o genezie powstania systemu, zwróciła uwagę na to, że opis w programie OSA jest zgodny z międzynarodowymi standardami archiwalnymi – ISAD(G), ISAAR(CPF) i ISDIAH. Omówiła również szczegółowo poszczególne funkcjonalności systemu OSA, jak m.in. bogaty system podpowiedzi, ułatwiający początkującemu użytkownikowi pracę przy opracowywaniu zasobu archiwalnego, możliwość utworzenia hierarchicznej struktury zasobu, możliwość edycji opisu archiwalnego, prezentowanie różnych typów materiałów archiwalnych (dokumenty, fotografie, nagrania audio), możliwość zapisywania wersji roboczej, publikowanie w internecie wybranych danych, wprowadzanie indeksów – geograficznego, rzeczowego i osobowego, generowanie inwentarza archiwalnego, eksport danych lub import danych z wersji desktopowej.

Jak podkreśliła w swoim wystąpieniu Ewa Kołodziejska: “ Chcielibyśmy, żeby platforma internetowa Otwartego Systemu Archiwizacji była wspólnym miejscem, na którym zarówno archiwiści mogliby archiwizować, tworzyć opisy archiwalne swoich zasobów, ale również zwykli ludzie, pasjonaci, osoby zainteresowane historią lokalną czy historią tematów, np. historią kobiet, historią sportu itd. mogliby te zbiory przeglądać, zapoznać się z nimi”. II część prezentacji miała wymiar praktyczny i wiązała się z zaprezentowaniem systemu OSA online – od wypełnienia formularza rejestracyjnego, poprzez wypełnianie pól obligatoryjnych do zapisania rekordu na każdym poziomie opisu archiwalnego, po możliwości edycji czy kopiowania danych.

Archiwa społeczne w Wikipedii

Ostatnim punktem programu II Kongresu Archiwów Społecznych było wystąpienie Krzysztofa Machockiego (Stowarzyszenie Wikimedia Polska) na temat udostępniania informacji o archiwach i ich zbiorach, a także samych materiałów archiwalnych w postaci cyfrowej na portalu Wikipedia. Jak zauważył na początku swojego wystąpienia: “U zarania każdego archiwum społecznego był ktoś, kto znalazł jakieś pudło, w którym były cudowne rzeczy i które postanowił uchronić od zapomnienia albo postanowił się nimi podzielić ze światem. I to jest motywacja, która rządzi też wikipedystami, tylko inaczej ją realizujemy”.

Prelegent mówił o zasadach rządzących w Wikipedii: encyklopedyczności tworzonych artykułów i ich weryfikowalności – tzn. czy hasło dotyczące historii danego archiwum jest w stanie wykazać wartość i znaczenie danego archiwum i czy są źródła zewnętrzne, w których o danym archiwum napisano. Dodatkowe trudności – jak zaznaczył prelegent – pojawiają się przy udostępnianiu materiałów archiwalnych w repozytorium Wikimedia Commons, a wiążą się z prawami autorskimi. Krzysztof Machocki powiedział również o korzyściach, jakie przynosi włączenie się do Wikipedii przez archiwa społeczne, m.in. olbrzymia liczba czytelników, wysoka pozycja w wyszukiwarkach internetowych, szerszy kontekst zamieszczanych materiałów archiwalnych. Poza tym zasygnalizował pokrótce narzędzia informatyczne pokazujące np. statystyki wejść na konkretną stronę, narzędzia umożliwiające masowe wgrywanie plików czy narzędzia do tłumaczeń artykułu na języki obce.

Jako przykład pozytywnej współpracy instytucji z Wikipedią, prowadzący wymienił Muzeum Narodowe w Warszawie, które udostępniło ponad 700 plików multimedialnych w Wikimedia Commons oraz Archiwum Państwowe w Poznaniu, które udostępniło ponad 600 plików i zorganizowało konkurs na ich wykorzystanie w artykułach Wikipedii. Na zakończenie prelekcji Krzysztof Machocki zachęcił archiwistów społecznych do włączenia się do projektu realizowanego przez Fundację Ośrodka KARTA we współpracy ze Stowarzyszeniem Wikimedia Polska oraz udziału w maratonie pisania artykułów, który rozpoczął się bezpośrednio po wystąpieniu.

Wydarzenia towarzyszące

W trakcie trwania Kongresu dostępne były stoliki eksperckie, przy których uczestnicy mogli zasięgnąć porady dyżurujących ekspertów na temat prawa autorskiego, prezentacji zbiorów w internecie oraz korzystania z Otwartego Systemu Archiwizacji. W ramach Pikniku Inicjatyw Pozarządowych na Krakowskim Przedmieściu powstała Alejka Archiwów Społecznych, na której zaprezentowane zostały działania AS-ów: Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej. Archiwum i Muzeum Pomorskiego Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek, Fundacji im. Zbigniewa Seiferta, Fundacji Ośrodka KARTA, Stowarzyszenia Trójwiejska, Wielkopolskiego Stowarzyszenia na rzecz Ratowania Pamięci FRYDHOF oraz Związku Harcerstwa Polskiego prowadzącego Muzeum Harcerstwa. 

II Kongres Archiwów Społecznych był imprezą towarzyszącą VIII Ogólnopolskiemu Forum Inicjatyw Pozarządowych.