I Kongres Archiwów Społecznych (2015)

24 października 2015 roku zebrali się w Warszawie przedstawiciele archiwów społecznych z całej Polski.

W I Kongresie Archiwów Społecznych, zorganizowanym przez Ośrodek KARTA we współpracy z gospodarzem miejsca – Muzeum POLIN, uczestniczyło blisko 200 osób, w tym 140 archiwistów społecznych, przedstawiciele Kancelarii Senatu RP, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, pracownicy archiwów państwowych, bibliotek publicznych, muzeów, państwowych i samorządowych instytucji kultury, instytucji naukowych. Było to wydarzenie o randze historycznej, które zapoczątkowuje nowy etap w rozwoju polskich archiwów społecznych.

Prezentacje archiwów społecznych

Kongres otworzyły prezentacje 11 archiwów społecznych z wielu regionów Polski, o różnorodnych zainteresowaniach i sposobach działania. W swojej różnorodności mogą stanowić szeroką reprezentację całego ruchu archiwistyki społecznej.

Były to: Fundacja Ważka (Wrocław), Muzyka Odnaleziona (Warszawa), Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich (Warszawa), Fundacja Kossakowskiego (Warszawa), Fundacja Aby nikt nie zginął (Łódź), Fundacja Pogranicze (Sejny), Łódzkie Stowarzyszenie Inicjatyw Miejskich Topografie (Łódź), Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej. Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek (Totuń), Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania NAD BZURĄ (Plecewice), Fundacja TRES (Zbąszyń), Instytut Historii Głuchych „Surdus Historicus” (Warszawa).

Archiwa prezentujące się na Kongresie zgłosiły się w odpowiedzi na apel Ośrodka KARTA. „Podczas kongresu prezentują się różnorodne organizacje, zarówno takie, które dopiero niedawno uruchomiły archiwa, jak i te wiodące w obszarze archiwistyki społecznej, które mają już bardzo bogatą historię i są mocno zakorzenione w swoich lokalnych społecznościach. Zależało nam, by poprzez te podmioty pokazać szeroki zakres tematyczny, jakim zajmują się archiwa społeczne” – powiedział Artur Jóźwik, dyrektor Ośrodka KARTA, w rozmowie z portalem dzieje.pl. Przy stoiskach odbywały się swobodne rozmowy z twórcami archiwów, oglądanie fragmentów wystaw ze zbiorów i filmów z pracy w terenie. Doświadczeni doradzali początkującym. Była to okazja do nawiązania partnerstw archiwów z jednego regionu lub o podobnych zainteresowaniach.

W tym samym czasie miała miejsce prezentacja darów i darczyńców kolekcji Muzeum Historii Żydów Polskich pt. “Rzeczy i ludzie”. Kolekcja muzeum POLIN ma wyjątkowy, osobisty charakter. Nie jest to typowa kolekcja judaików –  to kolekcja darów, pamiątek związanych z historią Żydów polskich, przekazywanych do muzeum w poczuciu, że jest to dla nich najbardziej odpowiednie miejsce. Do kolekcji należy również historia obiektu lub osoby, do której przedmiot należał. Ta historia, w formie wywiadu z Darczyńcą, stanowi wartość dodaną, integralną część darowizny. W ramach Kongresu można było porozmawiać z pracownikami Muzeum POLIN i obejrzeć krótkie filmy, pokazujące Darczyńców Muzeum oraz ich bezcenny wkład w tworzenie kolekcji muzealnej, która istnieje i jest wciąż wzbogacana dzięki ich zaangażowaniu i trosce.

Prezentacja Otwartego Systemu Archiwizacji

Na Kongresie odbyła się również prezentacja programu Otwarty System Archiwizacji (OSA). Katarzyna Ziętal z Ośrodka KARTA, prowadząca projekt „Stabilizacja archiwistyki społecznej w Polsce” powiedziała w rozmowie z portalem dzieje.pl: „Tworzenie programu OSA to dla nas obecnie najważniejsze zadanie. Jest to przygotowywany przez nas program komputerowy do opracowywania zbiorów. Takie narzędzie jest bardzo potrzebne, aby archiwiści łatwo mogli w sposób profesjonalny i zgodny z międzynarodowymi standardami katalogować zbiory. Program będzie zawierał rozbudowany samouczek, dzięki czemu będzie on łatwy w obsłudze również dla kogoś, kto wcześniej nie miał styczności z archiwistyką i bazami archiwalnymi. Poza tym myślimy o tym, jako o początku czegoś bardzo istotnego. Jeśli zacznie go używać dużo podmiotów, to będziemy mogli stworzyć wspólną wyszukiwarkę zbiorów archiwów społecznych.”

Program jest obecnie w fazie testowej. Na początku 2016 roku będzie go można bezpłatnie pobrać ze strony archiwa.org. Prezentacja spotkała się z dużym zainteresowaniem i wielu przedstawicieli AS-ów zgłosiło swoje uwagi oraz chęć opracowania swoich zbiorów w OSA. Pomysł stworzenia internetowej wyszukiwarki zbiorów spotkał się z entuzjazmem uczestników Kongresu – oznacza to konieczność rozwijania aplikacji. Katarzyna Ziętal zapowiedziała współpracę z archiwistyką państwową na polu tworzenie jednego systemu informacji o narodowym zasobie archiwalnym.

Archiwistyka społeczna we współpracy z państwem

Oficjalną część Kongresu otworzył dyrektor Muzeum POLIN, prof. Dariusz Stola witając gości. W swoim wprowadzeniu nie tylko z perspektywy dyrektora Muzeum, ale też historyka, prof. Stola podkreślił rolę archiwów społecznych w dokumentowaniu historii Polski, a także przypomniał o Archiwum Getta Warszawskiego „Oneg Szabat”, które przedstawił jako „najbardziej znane na świecie archiwum społeczne”. Prof. Stola podkreślał znaczenie dokumentów gromadzonych przez archiwa społeczne: „Gdybyśmy ograniczyli się tylko do tego co wytworzyli urzędnicy, czy oficerowie, to mielibyśmy niebywale spaczony obraz każdej epoki i byłby to obraz płaski, wysoce niepełny, a nawet fałszywy i tylko dzięki temu, co robią archiwa społeczne, można napisać historię, która jest żywa i pełna.”  Stola zachęcał także do dokumentowania historii Żydów polskich w działaniach oddolnych i do współpracy z Muzeum POLIN. 

Następnie przemówienie wygłosił prezes Ośrodka KARTA – Zbigniew Gluza, który nakreślił w skrócie dzieje polskiej archiwistyki społecznej po 1989 i stwierdził, że Kongres definitywnie rozstrzyga o obecności archiwistyki społecznej jako dziedziny życia publicznego w Polsce. Gluza określił I Kongres Archiwów Społecznych jako „nie tylko święto archiwów społecznych, ale święto demokracji”, gdyż w przestrzeni publicznej obecna jest wspólna determinacja do ustanowienia dziedziny. „Możemy w Polsce zadbać o coś, co jest dogłębnie obywatelskie”. Powiedział, że „przyświecają nam te same racje, co Oneg Szabat, archiwa społeczne działają w imię ocalania życia przez dokument”.

Kongres był momentem spotkania przedstawicieli archiwów społecznych z przedstawicielami archiwistyki państwowej. Dyskusja panelowa w audytorium prowadzona była przez szefową działu Historia Bliska w Ośrodku KARTA – Alicję Wancerz-Gluzę. Następnie odbył się panel, który dotyczył modelu współpracy archiwistyki państwowej z archiwistyką społeczną. Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych, Władysław Stępniak, podkreślił, że wydarzenie ma rangę historyczną, a sama działalność archiwów społecznych  jako „niepaństwowych wytwórców narodowego zasobu archiwalnego”  jest ważnym uzupełnieniem pracy archiwów państwowych. Naczelny Dyrektor uznał Kongres za „domknięcie ważnego etapu, łączącego się także z cechami naszego ustroju i życia publicznego”. Następnie przedstawił zapisy ze znowelizowanej ustawy archiwalnej, dotyczące archiwów społecznych.

W Art. 43a ustawy znalazło się upoważnienie prawne dla Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych do materialnego wspierania wszelkich działań merytorycznych, związanych z gromadzeniem, opracowaniem i popularyzacją oraz konserwacją zbiorów archiwów społecznych. Naczelny Dyrektor zapowiedział uruchomienie konkursu w początku 2016 roku. Na koniec Dyrektor wyraził nadzieję, że z każdym rokiem ilość środków i zakres działania Naczelnej Dyrekcji ulegać będą rozszerzeniu, bo znaczenie działań archiwów społecznych jest coraz bardziej dostrzegane.

Następnie dyrektor Ośrodka KARTA, dr Artur Jóźwik przedstawił koncepcję modelu współpracy archiwistyki społecznej z archiwistyką państwową. Model ten opiera się na założeniach, które można streścić w trzech, najważniejszych sprawach: suwerenności stron, partnerstwie i podmiotowości. Dyrektor Jóźwik przybliżył uczestnikom postulaty AS-ów wobec współpracy z państwem, wypracowane przez środowisko w ramach konsultacji, w szczególności zasady wspierania finansowego działań archiwów społecznych, m.in. oczekiwania dotyczące minimalnej kwoty dofinansowania oraz możliwego wkładu własnego archiwów w realizowane projekty.

Wypracowane przed kongresem przez środowisko archiwistów społecznych propozycje, dotyczące sposobu finansowania organizacji pozarządowych prowadzących archiwa, zostały pozytywnie przyjęte przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych. „Postulaty dotyczące sposobu realizacji konkursu pokrywają się z założeniami konkursu dotacyjnego, który ma być planowo uruchomiony w 2016 roku, a które przyjęła Naczelna Dyrekcja  Archiwów Państwowych. Dlatego nie były one dla nas zaskoczeniem” – powiedział dyrektor Stępniak. Zapowiedział, że minimalne kwoty dotacji będą się zaczynać od 3 tysięcy oraz kwota maksymalna będzie wynosić (w dwóch wariantach programowych konkursu) 150 i 300 tys. złotych. Dotacja będzie finansować kompleksowo prace archiwów społecznych, łącznie z możliwością ewentualnego zakupu sprzętu komputerowego i wyposażenia archiwów. Podstawowym wymogiem dla archiwów społecznych, otrzymujących dotację, zgodnym z ustawą o pożytku publicznym, będzie udostępnianie zbiorów dla potrzeb ogólnych. Dyrektor życzył obecnym, aby rozwijał się ruch archiwistyki społecznej i aby rosły zbiory archiwalne!

Gościem Kongresu była też dyrektor Anna Duńczyk-Szulc z departamentu Mecenatu Państwa Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, która zapowiedziała nowe konkursy dotacyjne, dotyczące digitalizacji dziedzictwa – mają one być nastawione przede wszystkich na udostępnianie materiałów bez podziału beneficjentów na muzea, biblioteki i in., a także na różne działania animacyjne i artystyczne, bazujące na zdigitalizowanym zasobie. Nowym wymogiem konkursowym będzie realizowanie projektów w partnerstwie (organizacji pozarządowej z instytucją kultury samorządu lokalnego albo dwóch lub więcej organizacji pozarządowych). 

Po wypowiedziach panelistów, był czas na pytania publiczności. Pytania dotyczyły, na przykład, uwzględnienia uczelni wyższych w konkursach dotacyjnych MKiDN, uwzględnienia  w konkursie NDAP zadań związanych z pozyskiwaniem archiwaliów (np. poprzez kwerendy lub akcje społeczne).

Na Kongresie przedstawiciele świata nauki wypowiedzieli się na temat archiwistyki społecznej i jej roli w rozwoju kultury i społeczeństwa obywatelskiego w Polsce. Dr Tomasz Czarnota z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie opowiedział się za szeroką definicją archiwum społecznego, nie zawężającą podmiotów tworzących ten ruch do organizacji pozarządowych. Zdaniem dr. Czarnoty zbytnie zawężenie definicji AS postawi poza obrębem ruchu wielu jego uczestników i zgasi witalność cechującą jego rozwój.

Grupa ekspercka wspierająca ruch archiwistyki społecznej

W części dedykowanej istnieniu i działaniu grupy eksperckiej, wspierającej ruch archiwistyki społecznej, czyli Kolegium Eksperckiego Ruchu Archiwów Społecznych, wzięli udział prof. Andrzej Paczkowski oraz prof. Janusz Odziemkowski. Prof. Andrzej Paczkowski, założyciel Stowarzyszenia Archiwum Solidarności, podkreślił, iż wprawdzie archiwom może wydawać się, że zajmują się czymś małym, wąskim, ale ta działalność powinna być postrzegana jako „cegiełka, fragment pewnego obszernego zjawiska kultury, polityki, życia społecznego”. Prof. Janusz Odziemkowski wyjaśniał, dlaczego „materiały mówiące o społeczeństwie, o każdym członku lokalnej społeczności, instytucji, organizacji” gromadzone przez archiwa społeczne mają bezcenną wartość dla historyków: „Żadnej epoki nie jesteśmy w stanie tak na prawdę poznać, dopóki nie poznamy jej społeczeństwa z jego nadziejami, obawami, fobiami, lękami, jego wadami i zaletami, z jego mentalnością. To jest dopiero punkt wyjścia do analizy zjawisk politycznych, gospodarczych, wojskowych i innych.”  Prof. Odziemkowski podkreślał w tym kontekście rolę jednostek: „Człowiek tworzy historię. Historia jest dziełem rąk i umysłów ludzkich.”  Na koniec odnosząc się do pracy archiwów społecznych profesor powiedział: „Waszą wielką zaletą jest to, że to jest Wasza pasja. Jeśli coś jest robione z pasji, to wtedy daje to najpiękniejsze owoce.”  Na zakończenie swojego wystąpienia profesor podzielił się z uczestnikami Kongresu swoim marzeniem i życzeniami dla archiwistów: „Marzy mi się, że gdy włączę kiedyś Internet to odnajdę Archiwa Społeczne tworzące gęstą sieć w całej Polsce. Jeszcze dużo pracy przed wami, ale pamiętajcie, że wasza praca jest niezbędna.”

Sieć archiwów społecznych

Kolejnym punktem programu było zaproszenie uczestników do dołączenia do sieci archiwów społecznych, tworzonej przez Ośrodek KARTA. Anna Maciąg, specjalistka do spraw Historii Mówionej z zespołu Archiwistyki Społecznej Ośrodka KARTA omówiła cele, założenia i metody działania sieci archiwów społecznych. Przedstawiła działania Ośrodka na rzecz budowania sieci: rozwijanie portalu archiwa.org z forum dyskusyjnym, szkolenia, konsultacje środowiskowe, newsletter. 

Zaprezentowała wstępny projekt regulaminu sieci archiwów społecznych i zachęciła organizacje do dołączania do sieci.

Karta Zasad Archiwów Społecznych

Zwieńczeniem tej części programu było przedstawienie i przyjęcie przez aklamację wypracowanej przez środowisko archiwistyki społecznej Karty Zasad Archiwów Społecznych, definiującej misję i zadania archiwów społecznych oraz ogólne zasady ich współpracy z otoczeniem − państwem, samorządem, innymi instytucjami, społecznościami lokalnymi, ludźmi. Alicja Wancerz-Gluza, prezentująca Kartę Zasad zapowiedziała, że wkrótce na archiwa.org zamieszczony zostanie ostateczny tekst Karty Zasad i uruchomiony mechanizm jej podpisywania przez organizacje, które zadeklarują chęć kierowania się Kartą Zasad w swoich działaniach. Lista tych archiwów − sygnatariuszy Karty Zasad Archiwów Społecznych − będzie cały czas dostępna i uaktualniana.

Dzień Darczyńcy Pamięci

Na zakończenie Kongresu odbył się II Dzień Darczyńcy Pamięci –  uroczysta gala, podczas której Ośrodek KARTA składał podziękowania osobom, które w ostatnim czasie przekazały do archiwum KARTY swoje osobiste czy rodzinne pamiątki, dokumenty, zdjęcia. Wydarzenie zostało zorganizowane w czasie Kongresu, aby zachęcić wszystkie archiwa społeczne, które przecież z zasady tworzą swoje zasoby dzięki darom ludzi, do organizowania takich uroczystości w swoich miejscowościach, aby przyjęły ideę tego święta.

I Kongres Archiwów Społecznych był przełomowym wydarzeniem dla podmiotów zajmujących się oddolnymi działaniami dokumentacyjnymi. Organizacje, działające dotąd w swoim lokalnym środowisku, miały okazję zobaczyć ogólnopolski ruch AS-ów i poznać innych jego twórców. Poprzez aklamację przyjęto Kartę Zasad Archiwów Społecznych, która następnie będzie podpisywana przez chętne organizacje. Do budowania tożsamości archiwów społecznych przyczyni się także rozwijanie sieci AS-ów, której założenia przedstawiono na Kongresie. Dużym krokiem ku profesjonalizacji archiwów społecznych będzie narzędzie Otwarty System Archiwizacji, który pozwoli AS-om w zestandaryzowany sposób opracować swoje zbiory. Zmieniają się także relacje społecznych archiwistów z otoczeniem. Ze strony Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych padły ważne deklaracje odnośnie wspierania archiwistyki społecznej. Wstępnie zaakceptował on postulaty środowiska AS co do podstawowych zasad konkursu dotacyjnego dla archiwów społecznych. KARTA zapowiedziała organizację spotkania o charakterze II Kongresu Archiwów Społecznych za 2 lata, w czasie Powszechnego Zjazdu Archiwistów Polskich, do udziału w którym środowisko zostało zaproszone.

Kongres organizował Ośrodek KARTA we współpracy z gospodarzem miejsca, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.
 
Kongres jest częścią szerokich działań Ośrodka KARTA na rzecz wzmocnienia archiwistyki społecznej i odbył się w ramach projektu „Stabilizacja archiwistyki społecznej w Polsce”.

Projekt realizowany w ramach programu Obywatele dla Demokracji, finansowanego z Funduszy EOG.